Τις περασμένες δεκαετίες, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και οργανισμοί, ανεξαρτήτως κλάδου, σημείωσαν σημαντική πρόοδο στο πεδίο της υγείας και ασφάλειας στην εργασία (Υ.Α.Ε.) ή αλλιώς, της επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας. Η πρόοδος αυτή αποδίδεται, εν μέρει, στο γεγονός ότι εργοδότες και διευθυντικά στελέχη αναγνώρισαν ότι η ανάληψη ενεργού επιτελικού ρόλου σε θέματα επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας δεν είναι σημαντική μόνο για νομικούς ή ηθικούς λόγους, αλλά και για λόγους που σχετίζονται με την υγιή λειτουργία της επιχείρησης.

Παρόλα αυτά, κάθε χρόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση χάνουν τη ζωή τους λόγω ατυχημάτων στους χώρους εργασίας περισσότεροι από 2.000 άνθρωποι. Από την άλλη, ο ποσοτικός προσδιορισμός του αντίκτυπου των επαγγελματικών και των άλλων ασθενειών που σχετίζονται με την εργασία στην υγεία είναι ιδιαίτερα δύσκολος, ενώ τα διαθέσιμα στοιχεία αποτελούν σημείο αντιπαράθεσης.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ), πάντως, κάθε χρόνο 160.000 άτομα χάνουν τη ζωή τους στην ΕΕ, εξαιτίας επαγγελματικών και άλλων ασθενειών που σχετίζονται με την εργασία.

Οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης χάνουν κάθε χρόνο σχεδόν 143 εκατομμύρια εργάσιμες ημέρες λόγω εργατικών ατυχημάτων. ⁽¹⁾

Οι εκτιμήσεις διαφέρουν, σε κάθε περίπτωση, όμως, τα εργατικά ατυχήματα, οι επαγγελματικές ασθένειες και οι άλλες ασθένειες που σχετίζονται με την εργασία κοστίζουν στην οικονομία της ΕΕ τουλάχιστον 490 δισ. ευρώ τον χρόνο.

Για να μειωθεί το κόστος αυτό, απαιτείται πρόληψη των κινδύνων, λήψη απόφασης για την υιοθέτηση αποτελεσματικών μέτρων για την προστασία της ασφάλειας και της υγείας και αυστηρή παρακολούθηση της εφαρμογής τους στην πράξη.

Με βάση τα ανωτέρω, υπενθυμίζεται ότι οι εργοδότες βαρύνονται με το έννομο (και ηθικό) καθήκον να μεριμνούν για την προστασία της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων τους, καθώς και να διαβουλεύονται με τους εργαζόμενους ή/και τους εκπροσώπους τους και να διευκολύνουν τη συμμετοχή τους στις συζητήσεις με θέμα την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία.

Η ανάληψη από τον εργοδότη ή τη διοίκηση επιτελικού ρόλου σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία μπορεί να στηρίξει την προσπάθεια αυτή.

Μια ακμάζουσα επιχειρηματική κοινότητα συμβάλλει στη δημιουργία θέσεων εργασίας και πλούτου. Καθοριστικής σημασίας προς την κατεύθυνση αυτή είναι η καλή διαχείριση της υγείας και της ασφάλειας στους χώρους εργασίας. Η εργασία σε ασφαλές περιβάλλον αποτελεί βασική προϋπόθεση για την παραγωγή αγαθών και την παροχή υπηρεσιών υψηλής ποιότητας.

Η επιτυχία μιας επιχείρησης ή ενός οργανισμού εξαρτάται από την ανάληψη λελογισμένων, πρακτικά αποδεκτών, κινδύνων. Η πρόληψη συνιστά την αποτελεσματικότερη προσέγγιση για τον μετριασμό των εν λόγω κινδύνων, καθώς επιτρέπει στην επιχείρηση ή τον οργανισμό να περιορίσει τους παράγοντες αβεβαιότητας.

Αξιολογώντας τους κινδύνους και λαμβάνοντας κατάλληλα μέτρα προστασίας και πρόληψης, οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί μπορούν να βελτιώσουν την παραγωγικότητά τους και, κατά συνέπεια, τα περιθώρια κέρδους τους. Γι΄ αυτό στις μέρες μας, οι εργοδότες πρέπει να αντιμετωπίζουν τις πολιτικές προστασίας της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία ως αναπόσπαστο μέρος του καθημερινού τρόπου διοίκησης της επιχείρησής τους.

⁽¹⁾ «Αιτίες και συνθήκες ατυχημάτων κατά την εργασία στην ΕΕ» («Causes and circumstances of accidents at work in the EU») (https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/f73a06d6-c488-44a1-8c08-80f53e0de160).

Σύμφωνα με τη νομοθεσία, οι εργοδότες είναι υπεύθυνοι για τη διαχείριση της υγείας και της ασφάλειας στους χώρους εργασίας ευθύνης τους. Αυτό σημαίνει ότι μεριμνούν για την προστασία των εργαζομένων από κάθε πιθανή αιτία πρόκλησης βλάβης μέσω του αποτελεσματικού ελέγχου των κινδύνων πρόκλησης τραυματισμού ή ασθενειών που θα μπορούσαν να παρουσιαστούν στο εργασιακό περιβάλλον.

Επιπρόσθετα, με βάση τη νομοθεσία για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία, οι εργοδότες έχουν καθήκον να διενεργούν εκτιμήσεις κινδύνου στους χώρους εργασίας. Πρέπει να διενεργούνται εκτιμήσεις σχετικά με όλους τους κινδύνους που θα μπορούσαν να προκαλέσουν βλάβες στους εργαζομένους στους χώρους εργασίας τους, με σκοπό τον προσδιορισμό των μέτρων ελέγχου που απαιτούνται.

Οι εργοδότες πρέπει να παρέχουν πληροφόρηση στους εργαζομένους σχετικά με τους κινδύνους στους χώρους εργασίας και για τα μέτρα προστασίας, καθώς και οδηγίες και κατάρτιση για την αντιμετώπιση των κινδύνων.

Οι εργοδότες πρέπει να ζητούν τη γνώμη των εργαζομένων σε θέματα επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας, στο πλαίσιο της θεσμοθετημένης από το νόμο διαβούλευσης, η οποία μπορεί να είναι άμεση ή να διεξάγεται μέσω εκπροσώπου των εργαζομένων, (συχνά στην πράξη μπορεί να ακολουθείται ένας συνδυασμός των δύο μεθόδων). Ενδέχεται ακόμα να είναι αποτελεσματική η δημιουργία και λειτουργία μιας κοινής επιτροπής εργαζομένων και εργοδοτών, στο πλαίσιο της οποίας θα εξετάζονται τα θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία.

Οι εργοδότες πρέπει να καλλιεργήσουν μια νοοτροπία ένταξης των αρχών της επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας στον ρόλο του καθενός ξεχωριστά. Διαβουλεύσεις πρέπει να πραγματοποιούνται σε όλες τις επιχειρήσεις ή τους οργανισμούς ανεξαρτήτως μεγέθους.

Αν και η μορφή μπορεί να αλλάζει, οι βασικές αρχές παραμένουν οι ίδιες, όπως η ενθάρρυνση του ανοιχτού διαλόγου, η συνεκτίμηση και η αξιοποίηση όλων των απόψεων και η ανάληψη κατάλληλης δράσης.

Περισσότεροι από 2.000 άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο στην ΕΕ λόγω ατυχημάτων στους χώρους εργασίας τους. Επιπλέον, 160.000 άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους λόγω ασθενειών που σχετίζονται με την εργασία τους. Πολλοί από αυτούς τους θανάτους θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί με την ορθολογική και κατάλληλη διαχείριση των κινδύνων στους χώρους εργασίας, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της πρόληψης των επαγγελματικών κινδύνων και της εφαρμογής επαρκών μέτρων προστασίας και πρόληψης.

Αν και είναι καθήκον των εργοδοτών να διασφαλίζουν χώρους εργασίας όπου οι κίνδυνοι για την υγεία και την ασφάλεια βρίσκονται υπό έλεγχο, ωστόσο η νομοθεσία απαιτεί και τη συνδρομή των εργαζομένων στην προσπάθεια αυτή. Επιπλέον, στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, οι εργοδότες πρέπει να ζητούν τη γνώμη των εργαζομένων και των εκπροσώπων τους.

Οι διοικήσεις δεν διαθέτουν λύσεις για όλα τα προβλήματα υγείας και ασφάλειας στους χώρους εργασίας. Οι εργαζόμενοι και οι εκπρόσωποί τους διαθέτουν την εμπειρία και τη γνώση όσον αφορά τις διαδικασίες εκτέλεσης των εργασιών, αλλά και το πώς αυτές τους επηρεάζουν. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι χώροι εργασίας στους οποίους οι εργαζόμενοι συμβάλλουν ενεργά στη διασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας συχνά παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα επαγγελματικών κινδύνων και χαμηλότερα ποσοστά εργατικών ατυχημάτων  (1).

Βασικοί λόγοι που καθιστούν απαραίτητη την ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις του εργοδότη/της διοίκησης:

• Η συμμετοχή των εργαζομένων συμβάλλει στην ανάπτυξη αποτελεσματικών τρόπων για την προστασία των εργαζομένων.
• Η συμμετοχή των εργαζομένων στο στάδιο του σχεδιασμού διευκολύνει τον εντοπισμό των αιτίων που οδήγησαν στη λήψη ενός συγκεκριμένου μέτρου, την εξεύρεση πρακτικών λύσεων και τη συμμόρφωση με το τελικό αποτέλεσμα.
• Η συμμετοχή των εργαζομένων στη διαμόρφωση των συστημάτων ασφαλούς εργασίας θα τους δώσει τη δυνατότητα να παρέχουν συμβουλές, να υποβάλλουν προτάσεις και να ζητούν βελτιώσεις, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη μέτρων για την πρόληψη των εργατικών ατυχημάτων και των επαγγελματικών ασθενειών έγκαιρα και με οικονομικά αποδοτικό τρόπο.

Η συμμετοχή των εργαζομένων στην υγεία και στην ασφάλεια περιλαμβάνει μια απλή αμφίδρομη διαδικασία στο πλαίσιο της οποίας οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι / εκπρόσωποι των εργαζομένων:

• συζητούν,
• ανταλλάσσουν προβληματισμούς,
• ανταλλάσσουν πληροφορίες και απόψεις,
• επιλαμβάνονται των θεμάτων εγκαίρως,
• λαμβάνουν υπόψη τις απόψεις όλων των ενδιαφερόμενων μερών,
• αποφασίζουν από κοινού,
• επιδεικνύουν αμοιβαίο σεβασμό και εμπιστοσύνη.

Οι εργαζόμενοι πρέπει να ενημερώνονται, να λαμβάνουν οδηγίες και κατάρτιση και να συμμετέχουν σε διαβουλεύσεις για θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία.

Η πλήρης συμμετοχή των εργαζομένων δεν πρέπει να περιορίζεται στις διαβουλεύσεις, οι εργαζόμενοι και οι εκπρόσωποί τους πρέπει να συμμετέχουν και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

• Οι εργοδότες πρέπει να ζητούν τη γνώμη των εργαζομένων και/ή των εκπροσώπων τους και να επιτρέπουν την ισόρροπη συμμετοχή τους σε συζητήσεις για όλα τα ζητήματα που αφορούν την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία.
• Οι εργαζόμενοι και οι εκπρόσωποι των εργαζομένων έχουν δικαίωμα να ζητούν από τον εργοδότη την εφαρμογή κατάλληλων μέτρων, καθώς και να υποβάλλουν προτάσεις.
• Οι εθνικές νομοθεσίες και/ή πρακτικές θέτουν συγκεκριμένες απαιτήσεις σχετικά με τις διαδικασίες παροχής πληροφόρησης και τις διαδικασίες διαβούλευσης, ειδικά σε ό,τι αφορά τους εκπροσώπους των εργαζομένων και τα δικαιώματά τους, καθώς και το θεσμικό πλαίσιο διαβούλευσης, όπως π.χ. τις κοινές επιτροπές για θέματα ασφάλειας.

• Ο συνδυασμός τυπικών και άτυπων διαδικασιών και μεθόδων αποτελεί συνήθως την καλύτερη λύση. Συγκεκριμένα, η άμεση συμμετοχή των εργαζομένων και ο θεσμός των εκπροσώπων των εργαζομένων δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως δύο εναλλακτικές επιλογές αλλά ως διαφορετικές δίοδοι που πρέπει να συνδυάζονται με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο.

Τόσο οι εργοδότες όσο και οι εργαζόμενοι είναι υπεύθυνοι για τη διασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία. Κύριο καθήκον των εργοδοτών είναι η πρόληψη των κινδύνων που απειλούν τους εργαζομένους με την εφαρμογή μέτρων προστασίας, περιλαμβανομένων των ασφαλών μεθόδων εργασίας, του ασφαλούς εξοπλισμού, του κατάλληλου εξοπλισμού ατομικής προστασίας, καθώς και με την παροχή ενημέρωσης, οδηγιών και κατάρτισης στους εργαζομένους.

Η νομοθεσία ορίζει, ωστόσο, ότι οι εργαζόμενοι πρέπει να συνδράμουν τους εργοδότες στο καθήκον της προστασίας τους:

• μεριμνώντας για την ασφάλεια και την υγεία τόσο τη δική τους όσο και των άλλων,
• προάγοντας την ενεργή συνεργασία με τον εργοδότη τους σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία,
• εφαρμόζοντας την κατάρτιση που έλαβαν για την ασφαλή εκτέλεση της εργασίας τους, τη χρήση εξοπλισμού, εργαλείων, ουσιών κ.λπ.,
• ενημερώνοντας τον εργοδότη, τους προϊσταμένους ή τους εκπροσώπους των εργαζομένων σχετικά με περιπτώσεις στις οποίες είτε η ίδια η φύση της εργασίας είτε τα ανεπαρκή μέτρα ασφαλείας δημιουργούν κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων.

Οι νομικές απαιτήσεις αντικατοπτρίζουν τους λόγους για τους οποίους οι εργαζόμενοι οφείλουν να συμμετέχουν στη βελτίωση των προτύπων για την υγεία και την ασφάλεια τόσο για τους ίδιους όσο και για τους συναδέλφους τους. Πρώτον, η υγεία και η ασφάλεια τούς προστατεύει από το να υποστούν βλάβες ως συνέπεια της εργασίας τους. Δεύτερον, η επίγνωση των κινδύνων που υπάρχουν στον χώρο εργασίας τους συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση αυτών των κινδύνων.

Πρώτοι οι εργοδότες πρέπει να καλλιεργήσουν μια νοοτροπία για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία, η οποία να υποστηρίζει τη συμμετοχή των εργαζομένων. Ωστόσο, η συμμετοχή των εργαζομένων δεν θα πρέπει να περιορίζεται απλώς στην παθητική συνεργασία και στην τήρηση των κανόνων ασφάλειας.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματικότερη προστασία της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων είναι η αξιοποίηση στο έπακρο των νομικών προβλέψεων σχετικά με τη συμμετοχή των εργαζομένων.

Μεταξύ των τρόπων συμμετοχής των εργαζομένων περιλαμβάνονται:

• η υποβολή ερωτήσεων, η ανάδειξη θεμάτων και η υποβολή προτάσεων κατά τη διάρκεια συνεδριάσεων, ομαδικών συζητήσεων, σεμιναρίων κατάρτισης ή κατ’ ιδίαν συζητήσεων με τους προϊσταμένους ή με τη διοίκηση,
• η συμμετοχή σε διαβουλεύσεις στο πλαίσιο ερευνών ή η συμμετοχή σε προγράμματα υποβολής προτάσεων ή διαγωνισμούς για την ασφάλεια,
• η συμμετοχή σε δοκιμές, π.χ. για την επιλογή μέσων ατομικής προστασίας,
• η εθελοντική συμμετοχή σε δράσεις για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία, όπως η λειτουργία σχετικών ομάδων εργασίας,
• η υποβολή εκθέσεων σχετικά με ατυχήματα, παρ’ ολίγον ατυχήματα ή άλλο πιθανό κίνδυνο ή εμπόδιο για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων, καθώς και προτάσεων για βελτιώσεις,
• η συζήτηση με τον εκπρόσωπο των εργαζομένων, εάν υπάρχει, και η συμμετοχή σε κάθε τύπου δράσεις (π.χ. συνεδριάσεις, έρευνες κ.λπ.) που διοργανώνονται στο πλαίσιο αυτό ή σε αντίθετη περίπτωση, η εθελοντική ανάληψη καθηκόντων εκπροσώπου εργαζομένων,
• η συνεισφορά σχετικών με την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία πληροφοριών, στο ενημερωτικό δελτίο της επιχείρησης ή του οργανισμού,
• η εφαρμογή κατά την εκτέλεση των εργασιακών καθηκόντων των γνώσεων που αποκτήθηκαν κατά την κατάρτιση,
• η παραδειγματική στάση τους έναντι των νεοπροσληφθέντων συναδέλφων τους και η παροχή συνδρομής προς αυτούς όσον αφορά διάφορες πτυχές της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία τους.

Η εκπροσώπηση των εργαζομένων, σε συνδυασμό με την άμεση συμμετοχή των εργαζομένων, συνιστά αποτελεσματικό μηχανισμό διαβούλευσης και συμμετοχής των εργαζομένων στην επαγγελματική υγεία και ασφάλεια.

Ο ρόλος του εκπροσώπου των εργαζομένων είναι να διασφαλίζει τη συμμετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων της διοίκησης για την καθιέρωση μέτρων πρόληψης και προστασίας, εκφράζοντας τις απόψεις, τις ανησυχίες και τις προτάσεις τους. Επιπλέον, ο ρόλος του διαφέρει από τον ρόλο των προϊσταμένων, στις αρμοδιότητες των οποίων περιλαμβάνεται η διαχείριση της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία.

Τα δικαιώματα και οι αρμοδιότητες των εκπροσώπων των εργαζομένων καθορίζονται από την εθνική νομοθεσία για την ΕΥΑ και μπορεί να περιλαμβάνουν άδεια μετ’ αποδοχών για τη διεκπεραίωση των αρμοδιοτήτων τους και τη συμμετοχή τους σε δράσεις κατάρτισης.

Οι εκπρόσωποι των εργαζομένων μπορεί να συμμετέχουν σε μια κοινή επιτροπή ασφάλειας εργαζομένων-εργοδοτών. Οι επιτροπές ασφάλειας λειτουργούν ως πεδίο διαλόγου και ως συμβουλευτικά όργανα για τη λήψη αποφάσεων στις επιχειρήσεις ή τους οργανισμούς.

Οι επιτροπές ασφάλειας επιτρέπουν στους εκπροσώπους των εργαζομένων, στους συμβούλους υγείας και ασφάλειας, στη διοίκηση και στους προϊσταμένους να συνεδριάζουν και να εντοπίζουν θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία, καθώς και να επηρεάζουν από κοινού τις επιδόσεις υγείας και ασφάλειας στην επιχείρηση.

Η εθνική νομοθεσία και οι εθνικές κατευθυντήριες οδηγίες καθορίζουν τον τρόπο σύστασης και λειτουργίας αυτών των επιτροπών.

Θα πρέπει να υπάρχει ισόρροπη εκπροσώπηση των εργαζομένων και της διοίκησης, ενώ στο πλαίσιο λειτουργίας τους πρέπει να εξετάζονται κυρίως θέματα στρατηγικής και σημαντικά πρακτικά προβλήματα.

Ενδέχεται, επίσης, οι εκπρόσωποι των εργαζομένων να είναι και εκπρόσωποι συνδικαλιστικών οργανώσεων. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις διαδραματίζουν πολύτιμο ρόλο στη στήριξη και στην κατάρτιση των εκπροσώπων τους και στην παροχή ανεξάρτητης πληροφόρησης σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία. Σε πολλές περιπτώσεις, συνεργάζονται με τους εργοδότες σε διάφορα προγράμματα, για την επίλυση προβλημάτων στο πεδίο της επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας.